Jonge humanisten zijn minder uitgesproken over het niet-bestaan van God
Jonge humanisten zijn minder uitgesproken over het niet-bestaan van hogere machten en voelen meer voor rituelen. Twee wetenschappers presenteerden gisteren hun onderzoek naar een seculiere levensbeschouwing. 'Humanisten zouden hun levensvisie meer mogen uitdragen.'
Het valt Hans Alma niet tegen. Een kwart van de onderzochte humanisten is aangesloten bij een club als De Vrije Gedachte, het Humanistisch Verbond of omroep Human en identificeert zich ermee. Terwijl ze er volgens de hoogleraar psychologie en zingeving om bekend staan zich moeilijk te binden. Alma, werkzaam aan de Universiteit voor Humanistiek, put uit een kersvers onderzoek naar levensbeschouwing onder humanisten. Zij en psycholoog Elpine de Boer aan de Universiteit Leiden presenteerden gisteren hun resultaten op een internationale conferentie in het Noorse Hamar.
Bijna driekwart van de Nederlanders is geen lid van een religieuze groep. Maar dat wil nog niet zeggen dat het deze mensen aan een levensbeschouwing ontbreekt. De wetenschappers gingen op zoek naar het seculiere wereldbeeld van de humanisten onder hen. Welke waarden vinden zij belangrijk? En voelen ze noodzaak deze uit te dragen? Alma en De Boer brachten vooral die aspecten voor het voetlicht op de conferentie van de International Association for the Psychology of Religion (IAPR).
De 'sterk gepolariseerde religieuze en politieke situatie' in Nederland noopte hen daartoe. Ze gaan ervan uit dat een expliciete levensbeschouwing bijdraagt aan een gezond publiek debat en zo de samenleving ten goede komt.
Aan het onderzoek deden ruim vijfhonderd humanisten en sympathisanten daarvan mee. De gemiddelde leeftijd ligt op 58 jaar. Van hen noemt 60 procent zich humanist. Bijna een derde, 28 procent, vinkte het hokje 'atheïst' aan. Deze respondenten hebben minder dan gemiddeld twijfels over hun denkbeelden en zijn meer geneigd die uit te dragen. Opvallend is dat deelnemers onder de 40 jaar (15 procent van het totaal) minder uitgesproken zijn over het niet-bestaan van God of hogere machten. Terwijl ze wel de behoefte voelen hun levensbeschouwing wereldkundig te maken. Ze denken meer dan de ouderen dat de natuurwetenschappen uiteindelijk alles zullen verklaren.
"Ik zie dat terug in onze studentenpopulatie", licht Alma toe. "De meerderheid voelt zich niet aangetrokken tot een uitgesproken en georganiseerd atheïsme."
Als ze met oudere leden van de atheïstisch-humanistische vereniging De Vrije Gedachte spreekt, merkt ze dat negatieve ervaringen met de kerk een grote rol spelen. "Daar hebben jongeren weinig last van. Zij weten niet zo veel over het christendom en hebben geen behoefte zich ertegen af te zetten."
De jongeren lijken ook enthousiaster over seculiere rituelen en vieringen. Een derde van alle respondenten voelt ervoor. Zo wordt een dag van bezinning voorgesteld, een van de tolerantie en een dag van de langetermijndoelen. Maar ook natuurvieringen, kaarsen branden en rituelen bij bijzondere overgangsmomenten staan op de verlanglijst. Alma en De Boer gaan de verschillen tussen oudere en jongere seculieren nader onder de loep nemen. Daarbij betrekken ze data uit vergelijkbare onderzoeken in Duitsland, Oostenrijk en Luxemburg.
De tekst gaat verder onder de afbeelding.
Waarden
Wat zijn nu precies die humanistische waarden? Alma noemt onder meer individuele vrijheid en scheiding van kerk en staat. Maar ook tolerantie en solidariteit blijken belangrijk voor vrijwel alle mensen die aan het onderzoek meededen.
Humanist Ineke de Vries herkent ze. "Verantwoordelijkheid nemen voor je eigen denken en handelen is voor mij de kern van het humanisme. Maar nooit zonder te beseffen wat dat voor anderen betekent. Ik wil bijvoorbeeld zelf kunnen bepalen of en wanneer ik mijn leven beëindig, om welke reden dan ook. Toch neem ik dat besluit niet alleen, ik overleg dan met mijn arts en naasten. En ja, dan zou het kunnen zijn dat die beslissing anders uitvalt. Keuzes maak je in een voortdurende wisselwerking met anderen. Je gaat bij jezelf te rade en weegt af wat de omgeving vindt. Of dat nu om een vrijwillig levenseinde gaat, je relatie of de opvoeding van je kinderen. En we moeten bereid zijn ons standpunt uit te leggen. Voor die anderen én om onszelf te ontwikkelen. Daarvoor hebben we hen nodig."
Aan ruimte voor ontplooiing is volgens De Vries in Nederland geen gebrek. Maar als bestuurslid van de Europese Humanistische Federatie weet ze dat dit niet vanzelfsprekend is. "In Oost- en Zuid-Europa is de cultuur doordrenkt van religieus denken. Dat blijkt bij ethische kwesties als abortus en kunstmatige inseminatie." Ze vindt dat humanisten hun levensvisie meer moeten uitdragen. "Zaken als vrijheid van meningsuiting en gelijke kansen dienen steeds opnieuw bevochten te worden, ook in Nederland. We hebben te lang gedacht dat het vanzelf de goeie kant opgaat."
Eigen waarden en geen leefregels
Toch staan humanisten niet in de startblokken om hun overtuiging te delen. Op een schaal van 0 tot 5 scoorden de respondenten 1,77 bij een stelling hierover. Dat komt volgens 'gepensioneerd student' Rudy Schreijnders doordat je als humanist juist je eigen waarden formuleert. Deze levensbeschouwing 'legt geen leefregels op en kent geen Jezusfiguur'.
Natuurlijk zijn er gedeelde waarden zoals autonomie, maar je leven vormgeven doe je zelf, vindt Schreijnders. "Door zelfstandig na te denken." Hij vermoedt dat veel mensen dit moeilijk vinden. Maar ook het humanisme kent zijn helden. "Ik bewonder het doorzettingsvermogen en de vergevingsgezindheid van Mandela. Eigenschappen waardoor je waarschijnlijk een beter mens wordt. En schrijver Rudy Kousbroek is voor mij een voorbeeld. Door hem leerde ik kritischer kijken naar modieuze ideeën over de samenleving. Ik doe een promotieonderzoek naar de humanistische aspecten in zijn werk."
Hij denkt ook aan de mensen bij wie zijn Joodse moeder in de Tweede Wereldoorlog ondergedoken zat. "Wat zou ik zelf doen als een wildvreemde mij om hulp vraagt waardoor ik mezelf en mijn naasten in levensgevaar breng? Heet ik hem welkom of laat ik het een ander opknappen? Ik heb dat soort gewetensvragen nog nooit hoeven beantwoorden." Wat Schreijnders betreft laten humanisten meer van zich horen. "We missen rituelen bij belangrijke momenten zoals geboorte, huwelijk en dood. We moeten het leven vieren, zo kunnen we mensen aan ons binden."
Verwarring
Alma en De Boer lieten zich voor hun onderzoek inspireren door een grondlegger van het Humanistisch Verbond, Jaap van Praag. Hij waarschuwde dat mensen zich bewust moeten worden van hun wereldbeeld. Ze moeten dat delen en bediscussiëren met anderen om de samenleving vitaal te houden. De Joodse maar niet-religieuze en socialistische Van Praag maakte zich na de Tweede Wereldoorlog hard voor de humanistische emancipatie. Hij vreesde dat niet-religieuzen ten prooi zouden vallen aan nihilisme of totalitaire ideologieën. Vandaar dat hij een humanistisch wereldbeeld wilde ontwikkelen om hen te inspireren in 'tijden van verwarring en oriëntatieverlies'.
Maar Alma en De Boer gingen ook te rade bij schrijver Bas Heijne. In zijn essay 'Staat van Nederland. Een pleidooi' vraagt hij zich af waarom een stevig debat ontbreekt over wat een goede samenleving inhoudt. Hij relateert dat volgens de wetenschappers aan ons geloof in de markteconomie, dat denken over moraal in de gemeenschap terzijde schuift. Daarnaast heeft het seculiere liberalisme religie en levensbeschouwing naar het privédomein verbannen om ideologische conflicten te vermijden. Gevaarlijk, vindt Heijne, want mensen kunnen zich niet identificeren met zogenaamde neutrale regels en pragmatische oplossingen voor problemen. Ze missen een gedeeld idee over de goede samenleving.
Toch blijft het profiel van deze stroming lastig uit te tekenen. Binnen het Humanistisch Verbond woedt daar volgens Alma al jaren een strijd over.
"Profileer je de organisatie als seculier en atheïstisch of bedien je ook agnosten en religieuze humanisten? Ons onderzoek laat zien dat de meerderheid niet zo stellig is."
